مکان زندگی امام زمان (عج)

یکی از پرسش های مشهور درباره امام زمان (عج)، یافتن مکان زندگی آن حضرت است که ذهن بسیاری از افراد، به خصوص نوجوانان و جوانان را به خود مشغول کرده است. بسیاری از ما بارها از خود پرسیده ایم: واقعاً امام زمان (عج) کجا زندگی می کند؟ آیا حضرت در کره زمین و در منطقه ای از مناطق همین سیاره کوچک زندگی می کند یا در سیاره، کره یا عالمی غیر از عالم ماده به سر می برد؟ اگر در کره زمین زندگی می کند، در کجای این کره خاکی هست؟ آیا آن حضرت همانند دیگر شهروندان جامعه در شهری کوچک یا بزرگ، به طور گم نام و ناشناس زندگی می کند و مثلاً با نام و نشانی دیگر، مشغول زندگی و کار و فعالیت عادی است و مسئولیت امامت را بر عهده دارد یا این که اصلاً حضرت دارای زندگی عادی و طبیعی نیست و به طور غیرعادی و دور از دسترس مردم زندگی می کند؟
آیا حضرت به گونه ای نامریی است که هر کجا باشد، کسی از حضور او مطلع نمی شود یا این که حضور فیزیکی و عادی و طبیعی دارد، اما خود در مکان هایی زندگی می کند که دیگر انسان ها به آن جا دسترسی ندارند؟ این سؤالاتی است که درباره محل زندگی حضرت و کیفیت زندگی و سکونت آن بزرگوار مطرح است و باید دید در منابع دینی در مورد این سؤال های مهم چه پاسخ هایی داده شده است.

امام مردم و با مردم
 

با کمی دقت می توان به این یقین رسید که امام زمان (عج) در همین عالم و در همین سیاره حضور داشته و زندگی می کنند، زیرا فلسفه وجود امام در هر عصر و زمانی آن است که زمین از جانشینان و حجت خداوند خالی نباشد و روشن است که این مساله با فرض امامت او از عالمی دیگر یا در سیاره ای دیگر بر مردم زمین، منافات دارد و اگر بنا بر این نوع امامت از راه دور بود، دیگر نیازی به امام نبود و خود فرشتگان برای این مسئولیت کافی بودند.
امام زمان (عج) در زمان و مکان خاصی به دنیا آمده اند و تا چند سال در بین مردم- البته تا حدودی دور از چشم اکثر افراد- زندگی می کردند و بعد از آغاز دوران غیبت، تا ده ها سال که دوران غیبت صغرا را می گذراندند، در بین مردم- البته تا حدودی دور از چشم اکثر افراد- زندگی می کردند و بعد از دوران غیبت، تا ده ها سال که دوران غیبت صغرا را می گذراندند، در بین مردم، اما به طور ناشناس حضور داشتند و به واسطه برخی نواب خود با توده جامعه ارتباط داشتند و بعد از آغاز غیبت کبرا، تنها همین ارتباط با واسطه برداشته شد، اما دلیلی وجود ندارد مکان زندگی حضرت به طور کلی تغییر کرده و حضرت به سیاره یا کره دیگری رفته باشند.
پس حضرت در کره زمین زندگی می کنند، اما پرسش این است که کجای این کره خاکی هستند؟ واقعیت آن است که در این مورد خاص نمی توان به طور قطع یقین اظهار نظر کرد و چنان که از روایات بر می آید، بنا نیست محل دقیق زندگی حضرت برای مردم روشن باشد که این امر با فلسفه غیبت آن حضرت هم سازگار است.
به نظر می رسد حضرت دارای یک مکان معین و محدود برای زندگی نباشد و چه بسا در مکان های مختلفی استقرار داشته باشند، اما آیا می توان نشانه ای از این مکان های احتمالی به دست آورد؟ مهم ترین منابعی که می تواند در مورد یافتن پاسخ این پرسش به ما کمک کند، روایات است، اما روایاتی که در این باره وجود دارد، چند دسته است که آن ها را برمی شماریم:
1. برخی روایات، محل خاصی برای اقامت امام مهدی (عج) تعیین نمی کنند و جایگاه ایشان را در بیابان ها و کوه ها، مکان های دوردست و محل هایی می دانند که هیچ کس از آن آگاهی ندارد. از جمله در روایتی که از آن حضرت نقل شده است، ایشان خطاب به علی بن مهزیار می فرمایند: «ای پسر مهزیار! پدرم، امام حسن عسکری (ع) به من دستور داد که برای اقامت، کوه های سخت و سرزمین های خشک و دوردست را برگزینم.»(1)
هم چنین آن حضرت در نامه ای که خطاب به شیخ مفید نوشته اند، در این زمینه می فرمایند: «ما بر اساس آن چه خدای تعالی برای ما و شیعیان مؤمن مان مصلحت دیده، تا زمانی که دولت دنیا از آن فاسقان است، در سرزمین های دوردستی که از جایگاه ستمگران دور است، سکنی گزیده ایم، ولی از آن چه بر شما می گذرد، آگاهیم و هیچ یک از اخبار شما بر ما پوشیده نمی ماند». (2)
این گونه روایات نشان می دهد که امام مهدی (عج) بر اساس امر الهی، در مکان هایی ناشناخته، دور از دست رس دیگران، یعنی به دور از شهرها و آبادی ها زندگی می کند و از محل اقامت آن حضرت خبری نیست.
مکه یا مدینه
2. در برخی روایات، از مکان هایی خاص به عنوان اقامت گاه امام مهدی (عج) در دوران غیبت یاد شده است که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:

الف) مدینه
 

در برخی روایات، از مدینه منوره به عنوان محل اقامت امام عصر (عج) یاد شده است. در روایتی که از امام محمد باقر (ع) نقل شده است، در این زمینه چنین می خوانیم: «صاحب این امر ناگزیر از کناره گیری است و او در [زمان] کناره گیری خود ناگزیر از [داشتن] نیرو و توانی است. او با وجود آن سی نفر [یاران خاص] هیچ هراسی ندارد. چه خوب جایگاه است [مدینه] طیبه». (3)
در کتاب شریف «بحارالانوار» در کنار این روایت چنین آمده است: «طیبه، یکی از نام های شهر مدینه است. این روایت دلالت می کند که آن حضرت غالباً در این شهر یا در حوالی آن است. هم چنین دلالت می کند که همواره با ایشان سی نفر از یاران خاصشان هستند و اگر یکی از آن ها بیمرد، کس دیگری جایگزین او می شود». (4)

ب) کوه رضوی
 

برخی روایات، «کوه رضوی» در نزدیکی مدینه را پناه گاه و اقامت گاه امام عصر (عج) معرفی کرده اند که روایت زیر از آن جمله است:
عبدالاعلی می گوید: به همراه ابی عبدالله [امام صادق، از مدینه] خارج شدیم، زمانی که به منطقه روحا [در اطراف مدینه] رسیدیم، آن حضرت دقایقی نگاهش را به کوهی که در آن منطقه بود، دوخت و آن گاه فرمود: «این کوه را می بینی؟ این کوه «رضوی» نام دارد و از کوه های فارس است. چون ما را دوست داشت، خداوند آن را به سوی ما منتقل کرد. در آن، همه درخت های میوه دار وجود دارد و در دو مرحله پناه گاهی خوب برای خائف [امام زمان] است. آگاه باش که برای صاحب این امر دو غیبت است که یکی از آن ها کوتاه و دیگری بلند است». (5)
در دعای ندبیه نیز از این مکان نام برده و به نوعی احتمال حضور در آن محل داده شده است. به هر حال در احادیث فراوانی، از کوه «رضوی» یاد و از حرمت و ارزش آن بسیار گفته شده است.

ج) ذی طوی
 

مکان دیگری که در روایات از آن به عنوان محل اقامت امام عصر (ع) یاد شده، «ذی طوی» است. «ذی طوی»، نام کوهی در اطراف مکه است. در روایتی که از امام محمد باقر (ع) نقل شده، چنین آمده است: «صاحب این امر را در یکی از این دره ها غیبتی است. [در این حال، آن حضرت] با دست خود به ناحیه ذی طوی اشاره کرد». (6)
گفتنی است که در دعای ندبه به نام این مکان نیز اشاره شده و در برخی روایات، از این منطقه به عنوان محل تجمع یاران امام مهدی (عج) یاد شده است.

در کنار مردم
 

3. دسته سوم از روایات مانند دسته اول، از جایگاه و مکان خاصی نام نمی برند و از آن ها استفاده می شود که امام مهدی (عج) به صورت ناشناس در میان مردم زندگی می کند. درروایتی که از امام صادق (ع) نقل شده است، در این زمینه چنین می خوانیم: «... صاحب مظلوم شما همان که از حقش محروم شده و صاحب این امر [حکومت] است در میان مردم رفت و آمد می کند، در بازارهایشان راه می رود و بر فرش های آن ها قدم می نهد، ولی او را نمی شناسند، تا زمانی که خداوند به او اجازه دهد که خودش را معرفی کند. چنان که به یوسف اجازه داد، آن زمان که برادرش از او پرسیدند: آیا تو یوسف هستی؟ پاسخ دهد که آری، من یوسف هستم». (7)

جمع بندی روایات
 

حال این پرسش مطرح می شود که کدام یک از این سه دسته روایت قابل پذیرش هستند و آیا راهی برای جمع بندی میان آن ها وجود دارد یا خیر؟
به نظر می رسد میان این سه دسته روایت منافاتی وجود دارد و آن حضرت بسته به شرایط و موقعیت های مختلفی که پیش می آید، زندگی به صورت ناشناس در میان مردم و اقامت در مکان هایی چون مدینه منوره یا دوری گزیدن از مردم و اقامت در مناطق دور از دسترس را انتخاب می کند.
به بیان دیگر، بر اساس دومین معنایی که برای غیبت قابل تصور است؛ یعنی ناشناس بودن امام مهدی (عج)، آن حضرت، الزامی برای اقامت در محلی خاص یا دور از دسترس ندارد و نمی تواند به صورت طبیعی در میان مردم زندگی کند. البته ممکن است رعایت مصالحی دیگر، آن حضرت را وادار کند که بر اساس سفارش پدر بزرگوارشان، کوه ها و بیابان ها را اقامت گاه خود برگزیند.
بدیهی است که اگر قرار باشد آن حضرت به صورت ناشناس در میان مردم زندگی کند، برای ایشان مکان هایی چون مدینه منوره در کنار قبر جد بزرگوارش، بهترین مکان خواهد بود. (8)

پی نوشت ها :
 

1. کتاب الغیبت (شیخ طوسی)، ص 161.
2. الاحتجاج، ج2، ص 599 و بحار الانوار، ج53، ص 176.
3. الکافی، ج1، ص 340.
4. بحارالانوار، ج52، ص 153.
5. الکافی، ج1، ص 328، ح2.
6. بحارالانوار، ج52، ص 306 و ج 53، ص 97.
7. کتاب الغیبت (نعمانی)، ص 315.
8. سایت اعتقادات www.eteghadat.com