پل خواجو

پل خواجو بی شک یکی از زیباترین و منحصر به فردترین پل های تاریخی جهان است که هنوز سرپا مانده و مکانی فرح بخش و دل نشین برای گردشگران ایرانی و خارجی است. از نظر معماری، علاوه بر شکل ظاهری، آنچه پل خواجو را از بسیاری پل های دیگر متفاوت می سازد، عملکرد چندگانه ی آن است. علاوه بر مصرف اصلی پل که به منظور رفت و آمد ساخته شده است، پل خواجو چه در زمان خود و چه امروز، تفرج گاهی منحصر به فرد است که بازدید کننده می تواند بر روی پله های آن بنشیند و از گذر آب لذت ببرد. هر چند امروزه به دلیل کمبود آب، گاهی از اوقات رودخانه ی زاینده رود به خشکی می گراید اما در هر صورت از ارزش های پل خواجو به هیچ وجه کاسته نمی شود.

تاریخچه

در مکانی که امروزه پل خواجو قرار دارد، بقایایی از یک پل قدیمی به نام حسن بیک که تاریخ ساخت آن به دوره ی تیموریان برمی گردد وجود داشته است. شاه عباس دوم دستور می دهد تا در همین مکان پل جدیدی ساخته شود. تاریخ ساخت پل بعد از پل الهوردی خان ( سی و سه پل ) است و آن گونه که در منابع آمده در سال 1028 خورشیدی ساخته شده است. هرچند بنای سد آن هشت سال بعد به اتمام رسیده است.

صرف نظر از مرمت های فعلی، پل در عهد ناصری مقارن سال 1252 خورشیدی به همت فردی به نام نصراله خان مرمت گردیده است. در عصر محمدرضا پهلوی، در دهه ی 1350 نیز پل خواجو مرمت گردید و برای همسانی سنگ های آن، از سنگ قبرهای قبرستان تخت فولاد استفاده نمودند. در مرمت های امروزی از سنگ های نو برای مرمت پل استفاده می شود که این روش به ساختار باستانی پل لطمه وارد می کند.

اسامی پل:

1-    بابا رکن الدین:  بابارکن الدین عارف قرن هشتم در تخت فولاد مدفون است و از آنجا که این پل باعث تسهیل در رفت و آمد به تکیه بابارکن الدین می شده به پل بابارکن الدین معروف بوده است.

2-    خواجو: چون پل در کنار محله ی خواجه واقع شده، به این نام معروف گردیده. هرچند در گذر زمان و با گویش اصفهانی به پل خواجو تغییر نام یافته و امروزه نیز به همین نام معروف است.

3-    گبرها: در زمان صفویه و بعد از آن محل سکونت زرتشتیان در جنوب رودخانه بوده و ساخت پل خواجو باعث می شده که زرتشتی ها برای رفت و آمد از خیابان چهارباغ، که به نوعی خیابان اصلی شهر محسوب می شده، استفاده نکنند. به همین دلیل به تدریج عده ای به پل خواجو، پل گبرها ( زرتشتی ها ) می گفتند.

4-       شیراز: از آنجا که پل بر سر راه اصفهان – شیراز قرار داشته، به پل شیراز هم معروف گشته است.

5-    حسن آباد: محله خواجو یا مجاورات اطراف آن را در گذشته حسن آباد می نامیدند. محله ی حسن آباد در زمان حکومت افغان ها در اصفهان به تدریج رو به افول گذاشت و محله ی خواجو از لحاظ شهرت جای آن را پر کرد. محله ی حسن آباد موسوم به حسن بیک ترکمان است.

6-       پل شاهى: پل به دستور شاه عباس دوم ساخته شد. به همین دلیل برخی آن را پل شاهی می نامیدند.

7-       تیمورى: چون سابقه ی ساخت پل به دوره ی تیموریان برمی گردد، یکی از اسامی که به آن معروف بوده، پل تیموری است.

معماری پل خواجو

بسیاری بر این باورند که  پل خواجو به سبب سبک معماری، مصارف چند گانه، تزئینات و کاشی کاری های آن از سی و سه پل برتر است. پل خواجو 132 و نیم متر طول و  12 متر عرض دارد. پل دارای دو معبر فوقانی و تحتانی است. از معبر زیرین تا کف رودخانه یازده پله ی سنگی وجود دارد که رهگذران و بازدیدکنندگان به راحتی می توانند بر روی آنها بنشینند و از عبور آب لذت ببرند. در دو طرف معبر فوقانی 51 غرفه ی کوچک و بزرگ وجود دارد که آنها نیز علاوه بر سایه بان حکم تفرج گاه دارند. در مرکز پل، عمارت دو طبقه ای به نام بیگلربیگی وجود دارد که محل استراحت پادشاه و امرا بوده است. تزئینات و کاشی کاری های این مجموعه در گذر زمان به مقدار زیادی تخریب شده اند و عملاً اقدام مناسبی برای مرمت آنها صورت نپذیرفته است. پل دارای 24 چشمه ی گذر آب است که البته امروز از همه ی آنها آب عبور نمی کند. ارتفاع معمول از چشمه ها تا سقف بیست متراست.

یکی دیگر از کاربری های پل خواجو، احداث سد بر روی رودخانه ی زاینده رود است. باید توجه داشت که آب رودخانه ی زاینده رود به شفافیت امروزی آن نبوده است. امروزه به دلیل احداث سد زاینده زود که در منطقه ی چادگان احداث شده است، سرریز آب که گل و لای آن گرفته شده است به شهر اصفهان می رسد که در گذشته چنین نبوده است. گفته شده که شدت آب گاهی آنقدر زیاد بوده که از طبقه ی زیرین پل نمی توانستند استفاده کنند. ضمناً میزان بارندگی نیز در گذشته بیش از امروز بوده و همچنین برداشت آب در بالادست نیز کمتر صورت می پذیرفته. با همه ی اینها، پل خواجو به سبکی ساخته شده که با قرار دادن قطعات بزرگ چوبی در ورودی چشمه ها، از گذر آب جلوگیری می کردند و عملاً حوضچه ی بزرگی در پشت سد به وجود می آمده که علاوه بر نمای زیبایی که ایجاد می شده، برای شنا و قایقرانی نیز کاربرد داشته است، کاری که در تندآب زاینده رود قدیم عملاً امکان پذیر یا لذت بخش نبوده است.

یکی از نکات قابل توجه در معماری سنتی ایران، توجه به اقلیم گرم و خشک منطقه است. استفاده ی ترکیبی از فضاها، مجاورت با آب ( جهت خنک کردن مجموعه )، استفاده از سایه بان و طاق نما ( برای جلوگیری از تابش آفتاب سوزان )، جرز و دیوارهای ضخیم که از انتقال گرما و سرما جلوگیری می کردند، فرم پنجره ها و عوامل دیگر همه سازگار با محیط زندگی گرم و خشک ایران طراحی شده بودند. آنچه که متاسفانه امروزه با تقلیدی کاملاً کورکورانه از معماری غربی، بدون آنکه فرم جدیدی متناسب با دانش روز جایگزین آن شود، به باد فراموشی سپرده شده است. پل خواجو از نظر نویسنده یکی از بناهایی است که سمبل معماری ایرانی با کاربری چندگانه و متناسب با طبیعت گرم و خشک فلات مرکزی ایران است.

اگر گذارتان به پوتراجایا (Putrajaya) پایتخت اداری مالزی بخورد، بر روی دریاچه ی مصنوعی این شهر پلی با الهام از معماری پل خواجو ساخته شده است.

این بنا با شماره 111 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

***

پل خواجو از دیرباز نه تنها محل عبور و مرور، که تفرجگاهی برای مردم و خصوصاً جوانان بوده است. شب هنگام و ایام تعطیل هر دو طبقه پل مملو از جمعیت می شود. برخی که می پندارند از صدای خوشی برخوردارند به آوازه خوانی مشغول می شوند. خیلی وقت ها بساط قلیان کشی برپاست. گهگاه مزاحمت های بی ادبانه ای مشاهده می شود. در تاریکی شب جوانان به خود اجازه می دهند تا در تفریحاتشان از هر ادبیاتی استفاده کنند. گاهی در زیر دالان های پل معتادان خانه به دوش و کارتن خواب در حال استراحتند یا عرش را سیر می کنند و البته همانجا هم به اجابت مزاج می پردازند. با همه ی اینها، پل خواجو در فرهنگ مردم اصفهان، جایگاه ویژه ای داشته و دارد، به گونه ای که اشعار و ترانه هایی نیز برای آن ساخته اند. به عنوان مثال می توان از ترانه ی " سر پل خواجو " به خوانندگی پریوش ستوده نام برد. پل خواجو برای گردشگران غیرایرانی نیز جذابیت های فراوانی دارد. ضمن اینکه رها کردن صدای آواز در مکانی عمومی برای بسیاری از آنها غریب و بعضاً تماشایی است. به هر حال اگر گذارتان به اصفهان افتاد، بسیار حیف خواهد بود اگر شبی را در کنار پل های سی و سه پل و خواجو و بوستان های اطراف رودخانه سپری نکنید.

موقعیت جغرافیایی:

استان اصفهان، شهر اصفهان، " 13 '38  ْ32 شمالی و " 01 '41  ْ51 شرقی. ارتفاع از سطح دریا 1570 متر.

نحوه دسترسی:

شهر اصفهان از طریق اتوبان تهران، قم، کاشان، نطنز، اصفهان 420 کیلومتر با تهران فاصله دارد و مرکز استان اصفهان است. هرچند اصفهان دارای فرودگاه و پروازهای مرتب روزانه و همچنین مسیر ریلی می باشد اما حمل و نقل جاده ای عمومی ترین روش مسافرت به اصفهان می باشد. پل خواجو در مرکز شهر اصفهان واقع شده است.

امکانات رفاهی:

*  پارکینگ مناسب نزدیک پل خواجو موجود نیست. در زمان های شلوغی بهتر است خودروی خود را در فاصله های دورتر پارک فرمایید.

*  آب آشامیدنی در محوطه ی اطراف پل موجود می باشد.

*  سرویس بهداشتی توالت مجموعه تمیز است. توالت فرنگی موجود نیست.

*  شهر اصفهان از نظر تعداد هتل و مسافرخانه سومین شهر ایران است. با وجود این در زمان های خاص ممکن است مسافران با کمبود جا مواجه شوند. از طرف دیگر برای بسیاری پرداخت هزینه ی هتل مقدور نیست، به همین دلیل برخی از مسافران به دلیل کمبود جای مناسب و کاهش هزینه های سفر در چادر اطراق می کنند. درصورت تمایل به استفاده از هتل حتماً قبلاً هماهنگی های لازم را به عمل آورید.

* شهر اصفهان از نظر تعداد و کمیت رستوران و اغذیه فروشی از وضعیت مناسبی برخوردار است.

*  آنتن دهی تلفن همراه مطلوب است.

امنیت منطقه:

شهر اصفهان از امنیت بالایی برخوردار است. مردم عموماً برخورد خوبی با مسافران دارند.

بهترین زمان بازدید:

به دلیل آنکه پل خواجو در مرکز شهر اصفهان واقع شده است محدودیتی برای بازدید از نظر فصول مختلف سال ندارد، اما طبیعتاً از اردیبهشت تا مهر ماه زمان مناسبتری برای بازدید می باشد.

* توضیحات اضافه:

اصفهان برای سال های طولانی پایتخت ایران زمین بوده است. با توجه به سلایق مختلف گردشگران خارجی، اگر نگوییم که اصفهان اولین جاذبه ی گردشگری برای گردشگران خارجی است، یقیناً یکی از سه شهر اول ایران از نظر جذب گردشگر خارجی محسوب می شود. اصفهان شهر زیبایی است که جاذبه های گردشگری فراوان دارد. اگر به اصفهان تشریف بردید، توصیه می شود حتماً از مراکز زیر بازدید فرمایید. هرچند از نظر گردشگری و باستان شناسی اماکن بسیار متعدد دیگری نیز وجود دارد که از حوصله ی این مقاله خارج است.

1- میدان امام ( نقش جهان ) . این میدان در نوع خود اوج هنر شهرسازی است و سومین میدان بزرگ جهان ( پس از میدان تیان آن من پکن و میدان سرخ مسکو ) به حساب می آید.

2- عمارت عالی قاپو. این عمارت دارای خصوصیات معماری منحصر به فرد است که مشابه آن در هیچ جای دیگر جهان مشاهده نشده است.

3- مسجد امام ( مسجد شاه سابق )

4- مسجد شیخ لطف اله

5- سی و سه پل

6- چهل ستون

7- باغ هشت بهشت

8- خیابان چهارباغ

9- مسجد جامع

10- بازار قیصریه

11- کلیسای وانک ( واقع در محله ی جلفا )

12- منارجنبان

13- آتشگاه

14- موزه ی هنرهای تزئینی

15- مسجد حکیم

16- مسجد سید

17- شهربازی و باغ پرندگان

*توضیحات عکس ها:

عکس شماره 1 :

            نمایی از پل خواجو

عکس شماره 2 :

            نمایی از پل خواجو

عکس شماره 3 :

            دو طرف رودخانه به نحو زیبایی فضاسازی شده است. این مکان تفرج گاه مناسبی برای گردشگران و اصفهانی هاست.

عکس شماره 4 :

            نمایی از پل خواجو

عکس شماره 5 :

            نمای پهلو از پل خواجو. همانطور که در عکس می بینید متاسفانه برخی با موتورسیکلت از محل عبور پیاده ها می گذرند و آرامش ایشان را برهم می زنند.  

عکس شماره 6 :

            نمایی دیگر از پل خواجو. در هنگام خشکسالی یا کم آبی برخی از چشمه های پل کاملاً خشک می شوند و آب از آنها عبور نمی کند.

عکس شماره 7 :

            نمای پل خواجو در شب و انعکاس آن در آب رودخانه.

عکس شماره 8 :

            پل خواجو در شب.

عکس شماره 9 :

            اگر شب هنگام دقایقی را بر روی پل بگذرانید، حرکت آرام آب ( البته اگر رودخانه خشک نباشد ) و زیبایی های دو طرف رودخانه بسیار آرامش بخش خواهد بود.

عکس شماره 10 :

            دالان های طبقه ی فوقانی پل و نحوه ی نورپردازی آن.

عکس شماره 11 :

            عکس هوایی از مرکز شهر اصفهان و رودخانه ی زاینده رود. عکس از: Google Earth

1-       میدان امام ( نقش جهان ) و عمارت عالی قاپو، مسجد امام ( شاه ) و مسجد شیخ لطف الله

2-       چهلستون

3-       باغ هشت بهشت

4-       پل خواجو

5-       سی و سه پل

6-       پل بزرگمهر

7-        پل فردوسی

8-       پل آذر

9-       پل فلزی

۲

۳

۴

۵

۶

۷

۸

۹

۱۰