شهر پلکانی

شهر زیبای ماسوله که به شهر پلکانی ایران معروف است، با فرارسیدن فصل گرما میزبان هزاران گردشگر داخلی و خارجی است که مشتاقانه برای دیدار از این معماری منحصر به فرد و همچنین هوای پاک و لطیف این منطقه سرسبز از استان گیلان به ماسوله می آیند. ماسوله در مجاورت کوه های مرتفع شاه معلم در بستر مراتع زیبای کهنه ماسوله شکل گرفته و به دلایلی از قبیل زلزله، توفان، سرمای شدید و بیماری های خاص مردم در محل امروزی استقرار یافته اند. جغرافیای طبیعی و جنگل های انبوه و شیب تند زمین و مشرف بر ۲ رودخانه سینی روبار و خلدشت روبار (ماسوله روخان) است با هوای مطبوع و معتدل تابستانی و به نسبت سرد زمستانی. سرمای شدید کهنه ماسوله و آب و هوای شرجی فومنات، مردم خلاق و هنرمند و سختکوش آن زمان را مجبور کرد تا به فکر تسخیر طبیعت و ایجاد معماری در بستر شیب دار جدید مکشوفه خویش، فضاهای معماری را در حداقل زمین مسطح با شیب تند بنا کنند.

بدین ترتیب بادستان هنرمند مردم این خطه و با بهره گیری از دانش و حکمت بومی محلی، این معماری پلکانی به عنوان مرکزدادوستد کالای حکومت های محلی همجوار خلق شد. برخی از قدما معتقدند آن چیزی که موجب زمین گیرشدن مهاجران کهنه ماسوله به ماسوله فعلی شد، وجود مقبره امامزاده عون ابن محمد ابن علی(علیه السلام) و آغاز توسعه آبادی جدیدی در دل جنگل و کوهستان است. شکوفایی اقتصادی ماسوله به عنوان مبادی ورودی و خروجی کالا ، قرن ها ادامه یافت تا این که با ساخت جاده های شوسه این شکوفایی از رونق افتاد. پس از استقرار حکومت پهلوی اول بود که مردم ماسوله و متمکنان، مهاجرت خویش را آغاز و اکثر خانه های آن خالی از سکنه شد و این موضوع موجب تخریب ۴۵ درصدی این شهر شد اما آنچه باقی مانده است به لطف حضور مستمر ساکنان بومی ماسوله است و اگر امروز ماسوله زنده است به واسطه تلاش بی نظیر تعداد محدود ساکنان بومی است که با روشن کردن چراغ زندگی در زیرسقف مسطح پلکانی معماری موجود این شهر را شهره عام و خاص کرده اند. البته تلاش مسئولان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان گیلان را در طول سال های اخیر نباید نادیده گرفت. 
«ماسوله را با تمام ظرافت و اجزای معماری و شهرسازی آن باید با بستر جغرافیایی و بارفرهنگی و تاریخی و در قالب یک واحد شهری تعریف کرد چرا که پدیده های کالبدی ماسوله، مجرد و جدای از محتوای محیطی و فرهنگی آن نیست. 
ماسوله فقط یک واحد کالبدی نیست که از کنار هم قراردادن تعدادی خانه و مغازه و با یک هندسه معین به وجود آمده باشد بلکه یک واحد جغرافیایی زنده است که تاروپود کالبد ساخت و سازها با پیکره جغرافیایی طبیعی محیط آن پیوند عمیق دارد. ماسوله با ارگ بم، تخت جمشید، تخت سلیمان، گنبد سلطانیه و صدها اثر تاریخی ارزشمند کشور و همچنین با صدها مناطق خوش آب و هوا و زیبای کشور مانند: کلاردشت، دیلمان و تالش اختلاف فاحش دارد لذا بررسی، مطالعه و تعریف و ارائه طرح های ویژه برای ماسوله باید در قالب شهر تاریخی ماسوله باشد. 
عده ای عقیده دارند که در قرن سوم هجری آقاسیدجلال الدین اشرف (برادرزاده امام رضا(علیه السلام) که هم اکنون در شهر آستانه اشرفیه دفن شده است) در جریان گذر از راه طارم، عون بن علی(علیه السلام) ـ امام زاده مدفون در ماسوله ـ را که از همراهانش بود و به شدت مجروح شده بود هنگام ورود به ماسوله در محل فعلی به چوپانی سپرد و سفارش کرد که پس از مرگ او را در همانجا به خاک بسپارند، رفته رفته بومیان ساکن جنگل که به چوپانی مشغول بودند در اطراف قبر او خانه هایی بنا کردند و با مهاجرت اهالی کهنه ماسوله و استقرار در جوار مقبره امامزاده این معماری بی نظیر پلکانی بوجود آمد و در طول یک هزارسال اخیر مردمانی از نقاط مختلف و به دلایل مختلف به منطقه ماسوله کوچ کردند؛ مردمانی از خراسان، کردستان و آذربایجان. 
به گزارش روابط عمومی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان گیلان در سال ۱۳۵۴ از سوی دفتر فرهنگ و هنر سابق، ماسوله با شماره ۱۰۹۰ ثبت و در فهرست آثار تاریخی ایران قرار گرفت. 
در سیمای ظاهری منطقه عمومی ماسوله ۳ تیپ چشم انداز در معرض دید بازدیدکنندگان قرار می گیرد که شامل چشم انداز جلگه ای، چشم انداز کوهپایه ای و چشم انداز کوهستانی است. ماسوله به دلیل قرارگرفتن در ارتفاع و موقعیت بدیع کوهستانی از آب و هوای مطبوع ییلاقی برخوردار است، آمار متوسط سالانه دما حدود ۱۰ درجه سانتیگراد و رطوبت نسبی ۸۴ درصد و میزان بارندگی سالانه ۷۸ میلیمتر و میزان بارش برف ۷۰۰ میلیمتر در سال است. 
در ماسوله بیش از ۶۰ روز یخبندان و بیش از ۱۵۰ روز بامه غلیظ سپری می شود. ماسوله در مسیر مستقیم، ۷۰ کیلومتر با ساحل فاصله دارد و چون در میان دریا و کوهستان است همیشه یک جریان مبادله هوایی در آن برقرار است. به عبارتی دالان طبیعی هوایی میان دره کوهستان در تونل طبیعی دره مملو از جنگل و پوشش گیاهی ماسوله جریان دارد. 

جلوه های معماری 

عناصر تشکیل دهنده شهر تاریخی ماسوله مولود انسان و طبیعت بوده و با بهره گیری از ویژگی زیست محیطی و طبیعی و رویش جنگل و گیاه در مجاورت آب های سطحی و عبور رودها و تشکیل آبشارهای متعدد، موجب شد ماسوله کنونی شکل گیرد. محیطی مرکب از ساختمان، گذرگاه، حیاط، باغچه و مغازه که فضای زیستی و طبیعی و معیشتی را در کنار هم با هندسه ای تعریف شده یک شکل پلکانی افسانه ای به خود گرفته است. 
ماسوله دارای ۴ محله قدیمی اصلی به نام های مسجدبر، خانه بر، اسدمحله و کشه سر و محله جدیدی به نام ریحانه بر است. بازار ماسوله در گذشته بیش از ۴۰۰ مغازه داشته که در حال حاضر همه آنها فعال نیستند. این بازار در ۴ طبقه و معماری آن به شکل نعل اسبی به طرف جلگه فومنات آغوش باز کرده و قلب شهر محسوب می شود. 
شبکه فاضلاب آن از ۴ شاخه اصلی الگوی شهری تشکیل شده که با رشته های فرعی برای دفع فاضلاب تأسیسات شهری مرتبط بوده و به رودخانه پایین دست می ریزند. حمل و نقل همه کالاها و وسایل معیشتی مردم، از قدیم الایام تا به حال با چارپایان و گاری های دستی (فرغون) صورت می گیرد. 

پشت بام خانه پایین، حیاط خانه بالایی 

در امتداد عوارض طبیعی بستر صخره ای منطقه، خانه ها و مغازه ها در کنار هم همچون نگینی این معماری متصل و پلکانی را تشکیل داده اند و پشت بام خانه پائین حیاط خانه بالایی است. نخستین آپارتمان سازی با چوب و خشت و کاه را می توان در ماسوله در ۴ طبقه دید اما اکثر خانه ها ۲ طبقه اند که طبقه پائین از مصالح سخت و طبقات بالایی از خشت و چوب ساخته شده اند. 
در طرح ساخت اعیانات، رعایت حسن همجواری، ارتباط با خیابان ها و تعبیه دالان ها و بهره گیری از نور خورشید و جهت دهی سریع آب های سطحی و باران مدنظر واقع شده است. 
در زمان های دور در ماسوله، به دلیل موقعیت استراتژیکی اش نایب الحکومه مستقر بوده که بعدها به بلدیه یا شهرداری تبدیل شده و در نگاه مردم، شهرداری باید پاسخگوی همه مطالبات روزمره شان باشد و به عبارتی دقیقاً مانند شهرهای بزرگ اروپا، شهرداری متولی شهر است. در سال ۱۳۱۰ مقدمات تأسیس شهرداری در ماسوله فراهم شد. ساختمان شهرداری در زمان مرحوم میرزا یوسف شبان، والی فومنات در ۹۰ سال پیش در ماسوله ساخته شد و نخستین شهردار، حسن خان جوازی نام داشت.ماسوله در دوره مشروطیت دارای مدرسه بوده و نخستین مدرسه رسمی در سال ۱۲۹۰ شمسی در زمان قاجاریه از سوی شخصی به نام شیخ علی طالقانی تأسیس شد که در ادامه کار مصادف با نهضت جنگل شد. در سال ۱۲۹۳ شمسی نخستین مدرسه دولتی به نام مدرسه «ایمان» در ماسوله آغاز به کار کرد و کلاس های اول تا چهارم دبیرستان در آن برپا شد. در حال حاضر ماسوله دارای دبستان و مدرسه راهنمایی است و به دلیل مهاجرت مردم، دبیرستان این شهر در سال ۱۳۷۳ تعطیل شد.اداره آمار در سال ۱۳۰۸ به سرپرستی شخصی به نام مرزبان در ماسوله شروع به کار کرد و تا سال ۱۳۵۶ فعالیت داشت. اداره دارایی ماسوله نیز در سال ۱۳۰۴ تأسیس و در سال ۱۳۳۶ برچیده شد و نخستین رئیس دارایی این شهر دریابیگی نام داشت. 
تربیت بدنی در سال ۱۳۳۸ در ماسوله تشکیل شد و با یک سالن پینگ پنگ و یک سالن کشتی شروع به کار کرد و در سال ۱۳۶۰ منحل شد و سرانجام در سال ۶۹ مجدداً شروع به فعالیت کرد. در حال حاضر ماسوله دارای یک زمین فوتبال و یک سالن ورزشی با ۳۰۰ متر زیربنا است که مورد بهره برداری قرار می گیرد. 
اداره پست ماسوله نیز در سال ۱۲۹۵ دایر شد و شخصی به نام محمدباقر کریمی مسئولیت آن را بر عهده گرفت. این دفتر اکنون نیز دایر است. مخابرات شهر ماسوله در سال ۱۳۱۶ با مسئولیت فردی به نام حسین مریخ شروع به کار کرد که بعدها تلفن مغناطیسی و پس از آن سیستم مایکروویو VHF با یکصد شماره برپا شد و از سال ۱۳۷۱ مجهز به دستگاه ۲۵۶ شماره ای دیجیتالی شد. از سال ۸۱ نصب سپر برای پوشش دادن BTS تلفن همراه با تغییر سیستم رادیویی در زیر قله کله قندی ماسوله آغاز و در سال ۸۱ مورد بهره برداری قرار گرفت. 
بهداری در سال ۱۳۲۲ در ماسوله تأسیس شد و بعدها به صورت درمانگاهی با یک پزشک و ۲ بهورز و یک مامای محلی اداره می شد. در سال ۷۳ یکی از افراد خیر ماسوله به نام سیدطاهر روحانی نسبت به ساخت ساختمان مرکز بهداشتی، درمانی ماسوله در ۳ طبقه اقدام کرد که در سال ۷۴ از سوی وزیر بهداشت و درمانی وقت گشایش یافت و هم اکنون مورد استفاده قرار می گیرد. 
امنیه شهر ماسوله در سال ۱۲۱۷ تأسیس و در سال ۱۳۲۹ قمری دارای محکمه صلحیه (دادگاه بخش) شد و اکنون به صورت پاسگاه نیروی انتظامی فعالیت دارد. 
تعاونی زنان نیز در ماسوله در سال ۱۳۷۴ در ۲ طبقه با زیربنای ۲۰۰ مترمربع ساخته شد و هم اکنون گروهی از زنان ماسوله در آن عضو هستند. همزمان با انقلاب مشروطیت و تقویت روحیه آزادی خواهی به همت مرحوم حاج زین العابدین روستا و مرحوم سیدداود علوی، کتابخانه عمومی ماسوله با هزار جلد کتاب خطی تأسیس و بعد از مدتی تعطیل شد. در سال ۱۳۴۰ دوباره کتابخانه ای به نام کتابخانه و قرائت خانه ملی ایجاد شد که تا قبل از انقلاب دارای حدود ۴ هزار جلد کتاب بود. در سال ۱۳۷۳ اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی گیلان در راستای فعالیت های فرهنگی اقدام به ساخت مجتمع فرهنگی و کتابخانه عمومی در ۲ طبقه و با زیربنای ۷۰۰ مترمربع نمود و در ۱۹ خردادماه سال ۷۳ از سوی وزیر ارشاد وقت گشایش یافت. این کتابخانه دارای ۱۰ هزار جلد کتاب است. 
ارزش های هنری ویژه شهر تاریخی ماسوله و همچنین هنرهای دستی مهم این خطه حمایت بیش از پیش مسئولان را برای بهبود وضع معیشتی مردم ماسوله می طلبد. چون نمای کلی ماسوله در دید منظر عمومی واقع است و بسان تابلوی زنده ای که هر روز یک در آن باز و در دیگر بسته می شود، لذا خلاقیت و هنر استادکاران در نمای بیرونی ساختمان ها و پنجره ها و در ها و دولاب های داخل منازل به عیان دیده می شود. 
ماسوله در خصوص نجاری صاحب سبک بوده و پنجره های اروسی آن مشبک شده با شیشه های رنگی زبانزد بازدید کنندگان آن است. تبحر در صنعت دستی فلزی و غیرفلزی قدمت چندصد ساله داشته و امروزه امرار معاش اهالی با تلاش زنان در پشت بام های آن برای تولید جوراب های پشمی و پا پوشش و لباس های پشمی و عروسک های تزئینی صورت می گیرد و تولید چموش در راسته بازار از سوی چموش دوزان که امروز تعداد آنها از ۷۰ نفر در سال های قدیم به یک الی ۲ نفر رسیده است، حمایت بیش از پیش متولیان امر را می طلبد. 
ماسوله یکی از شگفت ترین و قدیمی ترین روستاهای استان گیلان است که از دیرزمان به دلیل وجود شگفتی های زیاد طبیعی و فضای بسیار طبیعی کوهستانی و جنگل های سرسبز، هر بیننده ای را در نخستین نگاه به یاد سردار جنگل، میرزا کوچک خان جنگلی و یاران حماسه ساز آن می اندازد. 
ماسوله در شهرستان فومن قرار دارد، که دو اثر تاریخی برجسته و ارزشمند را در خود جای داده و سالیانه خیل عظیم گردشگران را به سمت خود می کشاند، قلعه تاریخی و باستانی رودخان (قلعه رودخان).شهر تاریخی ماسوله در جنوب غربی شهرستان فومن با وسعتی به شعاع یک کیلومتر از هر طرف، در منتهی الیه غرب رشته کوه های البرز (کوه های تالش) و حد فاصل بین کوه های ماسالار که ییلاق مشترک شهرستان های فومن و ماسال است و در عرض جغرافیایی ۱۳ ، ۹ ، ۳۷ درجه شمالی و طول جغرافیایی ۱۴ ، ۵۹ ، ۴۸ درجه شرقی در ارتفاع ۱۰۵۰ متری از سطح دریای آزاد واقع شده است. شهر تاریخی ماسوله هنوز در فهرست آثار تاریخی سازمان جهانی یونسکو به ثبت نرسیده اما تلاش برای تحقق این مهم ادامه دارد. به گفته کریم شعبانی، فرماندار فومن بزودی راه اندازی تله کابین در شهر تاریخی ماسوله در دستورکار قرار خواهد گرفت. ماسوله ای های مقیم مرکز استان با تشکیل شرکت تعاونی به نام گدوک قصد دارند در زمینه راه اندازی این تله کابین و نیز بخش ایجاد پارکینگ، سرمایه گذاری کنند که البته اعتبار آن هنوز برآورد نشده و باید از نظر ریالی این برآورد انجام شود و سپس با حمایت های استاندار برای پرداخت وام سرمایه گذار، کار ساخت تله کابین انجام شود. وی ادامه داد: راه اندازی تله کابین در ماسوله در کارگروه گردشگری استان گیلان تصویب شده است. 
مطمئناً با راه اندازی تله کابین، گردشگران بیشتری به ماسوله سفر خواهند کرد و این موضوع موجب رونق صنعت گردشگری این شهر و به تبعیت از آن، استان سرسبز گیلان خواهد شد.